ORGANY
W Kościele parafialnym
pw. Świętej Trójcy
w Kaszewicach
Program prac konserwatorskich przy Organach
(z wyłączeniem elementów szafy organowej)
Opracował:
mgr sztuki Wojciech Lipniacki
Organmistrzostwo
Bełchatów, luty 2018 r.
SPIS TREŚCI
HISTORIA INSTRUMENTU …………………………………………………………3
OPIS INWENTARYZACYJNY …………………………………………………… …5
STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ ……………………………… 9
WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWAROTSKIE ………………………………… 11
ROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH ……………………………………… 14
DOKUMANTACJA FOTOGRAFICZNA …………………………………………… 18
HISTORIA INSTRUMENTU
Organy w Kościele parafialnym pod wezwaniem Świętej Trójcy w Kaszewicach zostały
„sprawione kosztem parafji, zbudowane przez fabrykę organów „St. Krukowski
i Syn” w Piotrkowie gub. za staraniem Wielebnego Księdza Ignacego Lubeckiego Proboszcza
par. Kaszewice. Organy odebrane i za doskonałe uznane przez muzyka Wielebnego Ks.
Zarembę Proboszcza par. Bełchatów dnia 11 Maja 1909 roku”, jak widnieje na karcie wklejonej
na wewnętrznej ścianie szafy organowej, podpisanej przez ówczesnego organistę – Antoniego
Rempskiego.
Na ten okres – tuż przed wybuchem I wojny światowej – wskazuje także ks. dr Antoni
Pietrzyk MSF w swojej pracy doktorskiej „Działalność Organmistrzowska Stanisława i Stefana
Krukowskich (1879-1963)”, która posłuży w niniejszym opracowaniu jako źródło wiedzy nt.
instrumentów budowanych wówczas przez firmę Krukowskich. Na tabliczce nad klawiaturą
znajdujemy też napis: „Fabryka Organów, St. Krukowskii Syn w Piotrkowie gub.”
Biorąc pod uwagę różne cechy instrumentów firmy Krukowskich, o których pisze ks. dr
Pietrzyk (np. rodzaje wiatrownic, traktury, dyspozycje), wszystko wskazuje na okres powstania
organów w początkach współpracy Stefana i Stanisława Krukowskich - w końcu pierwszej dekady XX wieku.
W świetle wiedzy o rozwoju technik organmistrzowskich i ewolucji sposobu konstruowania instrumentów, które stosowali Krukowscy, oraz o obecnym stanie zachowania instrumentu, należy przypuszczać, że organy w kościele w Kaszewicach nie przeszły dużych modyfikacji i zachowała się znakomita większość materiału z czasu budowy instrumentu.
Informacji o ostatnim remoncie organów dostarcza inskrypcja na spodniej części kloca piszczałkowego Mikstury: „Kaszewice dnia 22 października 1993 r. remont kapitalny przeprowadzili Dominik i Dariusz Grocholscy”. Biorąc pod uwagę widoczne przeróbki, ślady prac i zastosowane materiały, można przypuszczać, że większość z nich została
przeprowadzona właśnie w latach 90-tych XX wieku, choć niekoniecznie podczas remontu w 1993 r.
Pośród widocznych modyfikacji organów należy wymienić przede wszystkim zamontowaną na strychu dmuchawę elektryczną. „Pierwsze udokumentowane wzmianki o zastosowaniu przez Krukowskich elektrowentylatora związane są z organami zbudowanymi przez nich niegdyś dla Biskupiej Szkoły Muzycznej w Kielcach w 1927r.” 1 .
Kolejnym elementem jest miech pływakowy ustawiony z boku organów, z pojedynczym podawaczem w formie miecha klinowego, obsługiwanym nogą. Ks. dr Antoni Pietrzyk analizując stwierdza, że ówcześnie firma Krukowskich zwykle montowała miechy we wnętrzu organów, magazynowe z podwójnym podawaczem obsługiwanym ręcznie. Jednak
miech umieszczony w środku szafy, pod wiatrownicami uniemożliwia sprawne przeprowadzenie regulacji i ewentualnych konserwacji.
Do miecha zamocowany jest aparat tremolo, włączany pneumatycznie przez
zamontowany obok manubriów rejestrowych zaworek z uchwytem.
Kolejną modyfikacją są uszczelniacze między korytkami rejestrowymi a klocami,
zrobione z wykładziny podłogowej PCV z pianką.
1 „Działalność Organmistrzowska Stanisława i Stefana Krukowskich (1879-1963)” – Ks. dr Antoni Pietrzyk MSF, Lublin,
1988r. , cz. I, str. 337.
Obniżone zostały także cięgna traktury rejestrowej, znajdujące się pod wiatrownicą
manuałową, prawdopodobnie w celu zamontowania mechanizmu nożnego włącznika Tutti,
choć należy zaznaczyć, że „Trity takie, służące do załączania głosów reprezentujących piano
organów oraz forte, spotykamy już w pierwszych organach z wiatrownicą stożkową, zbudowanych przez Stanisława Krukowskiego dla kościoła parafialnego w Kowalu” 2 (rok budowy – 1896). Cięgna leżą obecnie w nowym grzebieniu
podtrzymującym, zaś w starym zostały tylko wolne przegródki. Do cięgien przymocowane są
klocki, które pociąga listwa włącznika Tutti.
Wątpliwości budzą okładziny klawiszy diatonicznych klawiatury manuałowej. Wykonane są z celuloidu – część górna i frontowa. Wprawdzie celuloid wynaleziony został jeszcze przed 1870 r., jednak we wczesnych organach firmy Krukowskich „Dłuższe klawisze klawiatury miały górne powierzchnie wyklejane początkowo kością słoniową, zwaną przez Krukowskich elfenitem. Od połowy lat dwudziestych naszego stulecia stosowano natomiast coraz powszechniej celuloid, a później inne tworzywa syntetyczne” 3 . Na frontowej części trzonów klawiszy (pod obecnym celuloidem) widać naklejoną prostopadle do długości klawiszy listwę dębową. Można przypuszczać, że początkowo klawisze były od góry oklejone kością, a owa listwa dębowa była ozdobą frontów klawiszy (w przeciwnym wypadku widoczne byłyby sztorcowe części sosnowych trzonów klawiszy). Prawdopodobnie, w późniejszych latach, gdy nakładki z kości się wytarły i pożółkły, cała klawiatura obłożona została celuloidem.
Można mieć zastrzeżenia co do oryginalności piszczałek cynkowych, jednak ks. dr Antoni Pietrzyk w swojej pracy przytacza umowę z 1910r., gdzie pierwszy raz pojawiają się piszczałki cynkowe, natomiast Kaszewickie organy nie mają takiej dokumentacji, dlatego nie powinno być błędnym założenie, że były to jedne z pierwszych organów, w których Krukowscy użyli piszczałek cynkowych (choćby eksperymentalnie – na wypróbowanie piszczałek wykonanych z tego materiału)
2 Tamże, str. 347.
3 Tamże, str. 355.
OPIS INWENTARYZACYJNY
Organy posiadają szafę o wymiarach: bok – 182cm szer. x 224cm wys., front – 250cm szer. x 224cm wys.+ 40cm środkowa wieżyczka. Szafa pomalowana jest kremową farbą olejną. Poza szafą znajduje się obecnie dmuchawa, miech i kanały powietrzne. Szafa nie stanowi jednak przedmiotu niniejszego opracowania.
Dmuchawa elektryczna zasilana silnikiem SZJe 24a (1,5 kW, 1420 obr./min., 380V), umieszczona jest nad organami, na strychu, razem ze skrzynką regulacyjną (roletką), z której wyprowadzony jest kanał powietrzny (plastikowa rura kanalizacyjna) w dół – do kanału głównego z boku organów.
Miech pływakowy powszechnie stosowanej współcześnie konstrukcji, wyposażony od spodu w podawacz nożny (miech klinowy), obudowany od góry, znajduje się z lewej strony organów (patrząc z chóru w stronę ołtarza). Oba miechy wykonane są
z desek sosnowych oraz sklejek liściastych, skręcane przy pomocy wkrętów krzyżykowych, oklejane skórą bydlęcą. Obudowa pomalowana jest farbą w kolorze brązu z lekkim odcieniem różu. Pływak miecha obciążony jest dwiema betonowymi płytami krawężnikowymi, nieopakowanymi. Ciśnienie w miechu wynosi 83 mm słupa wody.
Do głównego miecha podłączony jest pneumatyczny aparat tremolo (od strony organów), włączany zaworkiem umieszczonym obok manubriów rejestrowych nad klawiaturą. Aparat tremolo z zaworkiem połączony jest rurkami igielitowymi.
Główny kanał powietrzny, przytwierdzony do miecha od strony organów metalowymi kątownikami przykręconymi wkrętami krzyżykowymi, pomalowany jest farbą olejną, tą samą, co szafa organowa. Jedynie od strony ołtarza kanał posiada tylko starszą warstwę malarską. Kanał zbijany jest gwoździami, od góry wprowadzona jest do niego rura plastikowa
doprowadzająca powietrze z dmuchawy. Kanał przeprowadzony jest przez szafę do wnętrza organów i wchodzi do poprzecznej części, doprowadzającej powietrze do wiatrownic manuału i pedału. W części poprzecznej umieszczone są włączniki rejestrowe.
Wiatrownice stożkowe, mechaniczne, składają się z osobnych korytek rejestrowych, leżących równolegle, połączonych kanałem powietrznym i dystansującymi je klockami. Ks. dr Pietrzyk zauważa, że osobne korytka – dla każdego rejestru – charakterystyczne są dla instrumentów firmy Krukowskich. Zewnętrzne ściany skrajnych korytek są wydłużone w dół i
stanowią ramę dla elementów traktury tonowej.
Układ piszczałek na wiatrownicy manuałowej jest typowy – podzielony od środka organów na strony:
„C” – wszystkie piszczałki grające dźwiękami c, d, e, fis, gis, b ustawione są od największej (najniżej brzmiącej) do najmniejszej (najwyżej brzmiącej) od środka do prawej strony organów(patrząc z chóru w stronę ołtarza)
„Cis” - wszystkie piszczałki grające dźwiękami cis, dis, f, g, a, h ustawione są od największej (najniżej brzmiącej) do najmniejszej (najwyżej brzmiącej) od środka do lewej strony organów(patrząc z chóru w stronę ołtarza).
Układ na wiatrownicy pedałowej jest odwrotny: strona „C” znajduje się po lewej, a „Cis” – po prawej stronie organów (patrząc z chóru w stronę ołtarza). Kloce piszczałkowe (po jednym na każdą stronę dla każdego głosu) klejone są z dwóch warstw – dolnej, grubszej, z otworami wlotowymi i rozprowadzeniem powietrza oraz górnej, cieńszej z otworami wylotowymi i gniazdami piszczałek. Przymocowane są za pomocą wkrętów z kołnierzem stożkowym na śrubokręt płaski i z podkładką (mocują kloc bezpośrednio do korytka) oraz za pomocą wkrętów z łbem sześciokątnym (niektóre starsze
mają nacięcia na śrubokręt płaski) i dużą płytką dociskową stanowiącą podkładkę (zwykle wkręcane w klocki dystansowe między korytkami rejestrowymi dociskają dwa kloce jednocześnie). Kloce posiadają od spodu zaworki z małymi kanalikami odlotowymi, które wyprowadzają niechciane powietrze, mogące przeciekać przez zawór rejestrowy w momencie, gdy głos jest wyłączony. Miejsca położenia poszczególnych kloców ustalają kołki zamocowane w wiatrownicy, wchodzące w otwory w klocach. Korytka rejestrowe nie są zaklejane od góry papierem. Uszczelkę między powierzchnią kloców a ściankami korytek
stanowi kolorowa, wzorzysta wykładzina PCV z pianką w środkowej warstwie.
Korytka wiatrownicy, kloce, filarki i ławeczki wykonane są w całości z drewna sosnowego.
Stożki (zaworki) oraz widełki stabilizujące wykonane są z drewna bukowego, oklejone skórą baranią, mocowane na nagwintowanym drucie mosiężnym. Od spodu wiatrownicy na drut nakręcone są kolejno: uszczelka (krążek filcowy), muterka skórzana, bukowy orzeszek z filcową stopką.
Między wiatrownicą manuału a wiatrownicą pedału położona jest deska (chodnik) do poruszania się wewnątrz instrumentu.
Traktura rejestrów rozpoczyna się manubriami – kołkami rejestrowymi, toczonymi z ciemnego drewna, umieszczonymi nad klawiaturą, które po wyciągnięciu blokuje się przez opuszczenie kołka w dół celem zahaczenia zęba blokującego samoistny powrót kołka na swoje miejsce. Do końców kołków przymocowane są za pomocą blaszki cięgna rejestrowe (abstrakty z drewna sosnowego), które przechodzą przez listwę mechanizmu włącznika Tutti, grzebień podtrzymujący i przymocowane są do ramionek wałków skrętnych, które drugimi ramionkami otwierają zawory rejestrowe. Wałki skrętne są wykonane z dębiny, osadzone wbitymi mosiężnymi sztyftami w otworach bukowych klocków łożyskujących. Otwory wyłożone są
kaszmirem.
Jedno z ramionek jest sosnowe, przytwierdzone do cięgna za pomocą miedzianego drutu.
Zawory rejestrowe otwierane są przy pomocy szpilki gwintowanej, wypuszczonej na dół przez spodnią część kanału, zakończonej bukowym orzeszkiem.
Pulpety uszczelniające przestrzeń między szpilką a ściankami kanału wykonane są ze skóry baraniej.
Włącznik Tutti – pedał dębowy z mosiężną nakładką, przechodzi przez ścianę szafy i zamocowany jest na belce wewnątrz organów. Przez pedał przechodzi szpilka zablokowana od spodu nakrętką i pociąga za ramionko kątowe, którego drugie z ramion pociąga za listwę, przez którą przechodzą cięgna rejestrowe.
Traktura manuału
Klawiatura manuałowa (54 tony: C-f 3 ) – trzony klawiszy wykonane są z drewna sosnowego, dźwignie dwuramienne, mocowane pośrodku długości w ramie dębowej. Otwory na sztyfty mocujące (pośrodku długości klawiszy) oraz stabilizujące (z przodu klawisza) garnirowane są skórą. Nakładki na górną i frontową część klawiszy diatonicznych zrobione są z
celuloidu, nakładki na klawisze chromatyczne – z hebanu.
Tylny koniec klawisza posiada otwór, przez który włożony jest drut stalowy, gwintowany, z nakręconą skórzaną muterką, którą popycha klawisz. Drut drugim końcem z nakręconą skórzaną muterką popycha ramionko kątowe (blaszane, osadzone w uchwycie bukowym), które ciągnie za abstrakt przymocowany do ramionek wahaczy 4 .Wahacze– listwy sosnowe o przekroju prostokątnym – zamocowane są za pomocą blaszek pod wiatrownicami. Po pociągnięciu za ramionko podnoszą orzeszki i otwierają zaworki danego tonu.
Traktura pedału
Klawiatura pedałowa (25 tonów: C-c 1 ) – trzony klawiszy z drewna sosnowego,
z nakładkami dębowymi (chromatycznymi malowanymi na czarny kolor) osadzone są
w ramie sosnowej z elementami dębowymi (rama malowana farbą olejną na żółto-brązowy
kolor).
Klawisze mocowane z tyłu na sztyftach, dociskane z góry i z dołu grubym filcem
posiadają zamocowane z przodu, od spodu sprężyny stalowe. Trzony klawiszy, zakończone
widełkami, przechodzą przez otwór w ścianie szafy organowej, gdzie
w widełki wchodzą końcówki abstraktów zakończone klockiem z podkładką filcową. Drugie
końce abstraktów zamocowane są w welaturze wyprowadzającej trakturę pod wiatrownicę
pedałową. Welatura wykonana z sosnowych wałków skrętnych z wbitymi mosiężnymi sztyftami
osadzonymi w otworach bukowych klocków łożyskujących. Otwory wyłożone są kaszmirem.
Ramionka wałków wykonane są z drewna bukowego. Pod wiatrownicą pedałową welatura
połączona jest abstraktami z ramionkami kątowymi, które – analogicznie do traktury
manuałowej – pociągają za abstrakty przymocowane
do ramionek wahaczy podnoszących zaworki tonowe wiatrownicy pedałowej.
Stół gry
Klawiatury z manubriami rejestrowymi wmontowane są w prawy bok organów (patrząc
z chóru w stronę ołtarza). Posiadają klapę zamykającą manuał, która po otwarciu staje się
pulpitem. Klapa oraz obudowa z boków klawiatury wykonane są z drewna sosnowego,
pomalowane farbą olejną na ten sam kolor, co cała szafa. Nad manubriami rejestrowymi
umieszczone są wypukłe tabliczki ceramiczne z opisami głosów – białe
z czarnymi napisami dla głosów manuałowych oraz jasno-liliowe z czarnymi napisami dla
głosów pedałowych.
Ławka typu „A” (z nogami rozchodzącymi się ku dołowi i poprzeczką) wykonana jest z
drewna sosnowego, siedzisko złączone z nogami za pomocą wczepów na „jaskółczy ogon”.
Poprzeczka mocowana wczepem przelotowym z klinem.
Głosy pedałowe
Organy posiadają 2 głosy pedałowe: Subbass 16’ oraz Oktawbass 8’. Wszystkie
piszczałki w obu głosach wykonane są z drewna sosnowego, z dolnymi labiami
w większych piszczałkach sosnowymi, przykręcanymi, w mniejszych – dębowymi,
przyklejanymi.
Kerna razem z nogami wykonane są w każdej piszczałce z jednego klocka dębowego.
Cztery pierwsze piszczałki Subbasu 16’ (C, Cis, D, Dis) są gierowane w stronę ołtarza
tak, by zmieściły się pod stropem. Subbass 16’ stoi podwieszony na tylnej desce, spinającej boki
4 Tamże, str. 363.
8
szafy organów, labia skierowane są w stronę tylnej ściany, ostanie piszczałki stoją w szafie w
drugim rzędzie.. Pomiędzy baczki przy labiach wklejone są
za pomocą żywicy epoksydowej wałki. Oktawbass 8’ stoi przed Subbasem 16’ z labiami
skierowanymi w stronę ołtarza.
Głosy manuałowe
Organy posiadają 6 głosów w manuale: Pryncypał 8’, Salicet 8’, Bourdon 8’, Oktawa 4’,
Flet 4’ i Mikstura 2’ 3-chórowa. W takiej też kolejności stoją na wiatrownicy od strony ołtarza.
Pryncypał 8’ – pierwsze 12 piszczałek (C-H) jest drewnianych, krytych, ustawione są na
części kloca bliżej środka organów. Następne 23 piszczałki (c-b 2 ) wykonane są
z blachy cynkowej z wlutowanymi cynowymi stroikami i stoją na brzegu kloca stanowiąc
wypełnienie prospektu. Podwieszone są na grzebieniu wyłożonym gąbką. Ostatnie 19
najmniejszych piszczałek (h 2 -f 3 ) wykonanych jest z blachy cynowej.
Salicet 8’ – pierwsze 12 piszczałek (C-H) jest drewnianych, krytych, następne 14 (c-cis 1 )
wykonanych z blachy cynkowej z wlutowanymi cynowymi stroikami, końcowe 28 (d 1 -f 3 )
piszczałek wykonano z blachy cynowej.
Bourdon 8’ – początkowe 37 piszczałek (C-c 2 ) jest drewnianych, krytych, ostatnie 17
najmniejszych (cis 2 -f 3 ) wykonano z blachy cynowej.
Oktawa 4’ – pierwsze 16 piszczałek (C-dis) jest wykonanych z blachy cynkowej, reszta
(e-f 3 ) z blachy cynowej.
Flet 4’ – 30 początkowych piszczałek (C-f 1 ) jest drewnianych, w konstrukcji fletu
podwójnego (2 labia po przeciwnych stronach piaszczałki), półkrytych (szpunty posiadają
przewiercone na wylot otwory w uchwytach), końcowe 24 (fis 1 -f 3 ) wykonano z blachy cynowej.
Mikstura 2’ 3-chórowa – Pierwsza oktawa 2-chórowa (2-rzędowa), od drugiej oktawy 3-
rzędowa, 4 największe piszczałki z pierwszego rzędu cynkowe, reszta wykonana z blachy
cynowej.
We wszystkich piszczałkach krytych szpunty oklejone są skórą baranią.
9
STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ
Stan zachowania organów, mimo zachowania większości elementów pierwotnych oraz
faktu, że cały czas jest sprawny, można ocenić jako zły. Większość elementów drewnianych
zaatakowana jest przez drewnojady (kołatek, spuszczel), a na elementach metalowych widać w
różnych stopniach korozję. Wszystkie powierzchnie (oprócz używanych na bieżąco) pokryte są
warstwą kurzu. Mechanizmy są już mocno wyrobione, przez co traktury hałasują podczas
grania.
Dmuchawa elektryczna nie pracuje bezgłośnie, silnik wraz z obudową całej dmuchawy
są przerdzewiałe, blacha obudowy zaczyna się rozwarstwiać. Mógł się przyczynić do tego fakt,
że jest umieszczona na strychu, bardziej narażona na przecieki
z dachu krytego drewnianym gontem oraz różnice temperatur i skraplanie pary wodnej.
Deski, z których zrobiona została skrzynka regulacyjna, rozkleiły się
i przepuszczają powietrze.
Zespół miechów pływakowego oraz klinowego jest w najlepszym stanie, ponieważ
zostały dobudowane prawdopodobnie stosunkowo niedawno. Aparat tremolo pracuje, lecz nie
dość sprawnie, by wywrzeć wpływ na brzmienie organów.
W deskach kanałów powietrznych widać obecność kołatka. Część zewnętrzna kanału
pokryta jest farbą.
Obie wiatrownice (manuałowa i pedałowa) są mocno zaatakowane przez kołatka. Ich
dalsze, niszczycielskie działanie może spowodować ciężkie do naprawienia szkody – przeloty
między kanalikami powietrznymi i osłabienie struktury drewna. Stożki (zaworki) są szczelne, ale
mocno zabrudzone. We wnętrzu korytek rejestrowych znajduje się sporo brudu i śmieci
nawianych przez dmuchawę, które mogą osiąść na zaworkach, pozbawiając je w ten sposób
szczelności. Na mosiężnych drutach stożków oraz gwoździach stabilizujących widoczne są
drobne ogniska korozji. W klocach piszczałkowych widać działalność drewnojadów (kołatek,
spuszczel). Filarki i ławeczki, ze względu na skurcz drewna są luźne, przez co utraciły pierwotną
stabilność. Uszczelniacze są zastąpione wykładziną PCV z pianką.
Kolejną bolączką instrumentu jest stan traktur. Pulpety przy zaworach rejestrowych są
kompletnie dziurawe, przez co przy włączonym głosie, ciągle sycząc, ucieka powietrze. Zawory
są szczelne, ale mocno zabrudzone. Szpilki zaworów są powyginane. Kaszmir łożyskujący wałki
skrętne traktury rejestrów jest wytarty, przez co mosiężne sztyfty „klekoczą” w otworach coraz
bardziej je wyrabiając. Jedno ramionko jest nieoryginalne, niefachowo zastąpione kawałkiem
sosnowej listewki i przymocowane miedzianym drutem (prawdopodobnie elektrycznym) do
abstraktu.
Welatura traktury pedałowej zachowana jest dobrze, wymaga tylko oczyszczenia
i zabezpieczenia przed drewnojadami. Deska zabezpieczająca abstrakty przed wypadaniem z
widełek klawiszy pedałowych jest złamana wskutek destrukcyjnej działalności kołatka.
Grzebień podtrzymujący abstrakty pedałowe, poziome jest złamany, zbity blachą i brakuje
jednego zęba. W grzebieniu traktury manuału brakuje kilku zębów, które zostały wypiłowane.
Zarówno w przypadku traktury manuału jak i pedału w najgorszym stanie są ramionka kątowe,
w których z biegiem czasu wyrobiły się otwory a także ośki i podczas gry bardzo hałasują. Same
ramionka noszą ślady korozji. Abstrakty w większości są w stanie dobrym, niektóre się
wypaczyły. Wahacze są w stanie dobrym, jednak filc wyciszający na listwach spoczynkowych
wahaczy jest powycierany. W trakturze manuałowej w fatalnym stanie są druty gwintowane
łączące klawisze z ramionkami kątowymi. Oprócz głębokiej korozji problemem jest fakt, że
10
gwinty zostały pomalowane farbą, aby wyrobione muterki się nie ześlizgiwały z gwintu, co
praktycznie uniemożliwia jakąkolwiek regulację. Niektóre muterki skórzane są stwardniałe i
wyrobione, gdzieniegdzie brakuje podkładek i uszczelek filcowych.
Uchwyt rejestrowy Oktawbassu 8’ ma ukruszony fragment kołnierzyka.
Metalowe elementy mechanizmu włącznika Tutti są skorodowane.
Klawiatura manuałowa – jak zostało wspomniane w historii instrumentu – miała
prawdopodobnie okładziny z kości oraz hebanu i drewniane fronty klawiszy diatonicznych.
Obecnie nakładki hebanowe są mocno wytarte i wyoblone ze względu
na zużycie podczas grania. Klawisze diatoniczne pokryte są od góry i na frontach celuloidem,
który z biegiem czasu też jest już przetarty aż do drewna, zżółkły od światła
i potu rąk, w niektórych miejscach odkleja się. Garnirunek jest bardzo wytarty, przez co
klawisze mocno „klekoczą”. Na sztyftach klawiatury pojawiają się ślady korozji.
Klawiatura pedałowa jest mocno zaatakowana przez drewnojady – rama i trzony
klawiszy; nakładki – w trochę mniejszym stopniu. Filce dociskające klawisze są wygniecione, a
sztyfty mocujące i sprężyny skorodowane. Sprężyny skrzypią podczas pracy. Próg nad
klawiaturą jest bardzo mocno wytarty.
Klapa stanowiąca po otwarciu pulpit jest pomalowana farbą olejną, widać na niej
aktywność kołatka i spuszczela, tak samo jest w przypadku obudowy po bokach klawiatury.
Ławka jest mocno zaatakowana przez drewnojady, mocowanie poprzeczki
z biegiem czasu przestało spełniać swoją funkcję, dlatego została przytwierdzona gwoździem i
2 wkrętami z łbem krzyżykowym. Siedzisko i jeszcze bardziej poprzeczka są mocno wytarte od
używania. Połączenie siedziska z nogami nie trzyma desek ściśle, jest luźne, przez co ławka się
kołysze.
Piszczałki Drewniane, zachowane wszystkie, są w stanie stosunkowo dobrym. W
niewielu miejscach widoczne jest działanie kołatka. Większość piszczałek posiada cechy
(oznaczenia nazw dźwięków). Szpunty są szczelne i posiadają oznaczenia orientacji względem
piszczałki. Większe piszczałki Subbassu 16’ posiadają wałki intonacyjne wklejone za pomocą
żywicy epoksydowej, jedna z piszczałek ma wetknięty kawałek płytki plastikowej, a jedna jest
zatkana kawałkiem tkaniny. Na kilku piszczałkach widoczne są wyryte przez dewastatorów
napisy. Jedna z piszczałek Oktawbassu 8’ ma dolną labię pomalowaną srebrną farbą. Jedna
piszczałka we Flecie 4’ jest nieoryginalna, nie posiada też szpuntu rurkowego. Jedna piszczałka
Bourdonu 8’ i jedna Subbassu 16’ skręcona jest u góry wkrętami.
Piszczałki cynkowe są w stanie dobrym, jedynie wlutowane, cynowe stroiki są
zdezelowane, przez nieumiejętne strojenie. Piszczałki prospektowe są pomalowane
z przodu i trochę po bokach srebrzanką, która zaczyna gdzieniegdzie odchodzić.
Piszczałki cynowe są w najgorszym stanie. Strojone były poprzez nieregularne
rozrywanie lub zagniatanie górnej krawędzi korpusu. Kolejne strojenia spowodowały,
że górne części korpusów są nadmiernie pogniecione i porozrywane. Ponadto dwie piszczałki w
Oktawie 4’, dwie we Flecie 4’ oraz sześć w Miksturze 2’ jest całych pogniecionych, a pięć
spośród najmniejszych w Miksturze 2’ jest załamanych lub zgniecionych.
11
WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWAROTSKIE
Instrument wymaga niezwłocznej konserwacji, aby drewnojady i korozja nie
doprowadziły go do stanu nieużyteczności. W świetle badań ks. dra Antoniego Pietrzyka można
uznać, że najważniejsze elementy organów: wiatrownice, traktury, piszczałki, klawiatury, oraz
inne elementy, o mniejszym znaczeniu pozostały oryginalne od czasu budowy, co jest
niewątpliwie największą wartością. Większość przeprowadzonych modyfikacji nie wpływa
negatywnie na wartość instrumentu, zwłaszcza brzmieniową.
Głównym założeniem konserwatorskim jest oczyszczenie wszystkich elementów
organów z brudu i kurzu, zabezpieczenie wszystkich elementów drewnianych przed
drewnojadami, metalowych przed dalszą korozją z usunięciem wykwitów korozyjnych,
przywrócenie pełnej sprawności wszystkim mechanizmom, poprawę estetyki zużytych
elementów i nadanie świetności brzmieniu organów.
Oprócz wymienionych w głównych założeniach czyszczenia i konserwacji wszystkich
elementów organów, zakłada się zachowanie zasilania organów w powietrze przez dmuchawę
elektryczną, głównie ze względów praktycznych; w dzisiejszych czasach parafie nie zatrudniają
kalikantów do obsługi miechów, a możliwość skorzystania
z instrumentu w każdym momencie daje większe możliwości częstszego prezentowania
instrumentu. Dmuchawę jednak należy wymienić na nową cichobieżną o mniejszym poborze
prądu oraz umieścić ją wraz z nową skrzynką regulacyjną przy samym miechu, we wnętrzu
organów. Stara dmuchawa jest głośna i przerdzewiała, co może spowodować, że kawałki
odpadającej rdzy mogą przedostawać się do wiatrownic powodując rozszczelnienie zaworków.
Ponadto fakt umieszczenia dmuchawy w pomieszczeniu
o innej temperaturze i wilgotności bardzo negatywnie wpływa na stabilność stroju organów,
ponadto naraża na skraplanie pary wodnej i korozję zarówno samej dmuchawy, jak i
metalowych elementów organów.
Miech wymaga oczyszczenia, a obciążniki zapakowania, gdyż pył z płyt krawężnikowych
może przedostawać się do środka wiatrownic powodując nieszczelności zaworków. Wkręty
krzyżykowe należy wymienić na wkręty na śrubokręt płaski. Aparat tremolo nie jest oryginalny i
nie pasuje stylistycznie do instrumentu, ponadto nie spełnia swej funkcji, więc zaleca się
wymontowanie go z instrumentu i zaślepienie otworu
po włączniku przy manubriach rejestrowych, chyba, że uda się go zaadaptować jako miejsce na
włącznik dmuchawy.
Kanał powietrzny wymaga oczyszczenia z farby oraz uszczelnienia.
W wiatrownicach oprócz konserwacji należy sprawdzić płaszczyzny kloców
i wymienić uszczelki z wykładziny PCV na nowe, skórzane.
Filarki należy sprawdzić, które są zbyt luźne i wymienić je na nowe, aby ławeczki były
stabilne. Ławeczki należy sprawdzić i w razie potrzeby – pęknięte skleić.
Pulpety włączników rejestrowych należy wymienić na nowe, a szpilki zaworów
sprawdzić, czy orzeszki można swobodnie regulować.
Przy wałkach skrętnych traktury rejestrowej zakłada się zrekonstruowanie
i wymianę nieoryginalnego ramionka oraz wymianę kaszmiru łożyskującego w klockach sztyfty
– osie wałków (w przypadku nadmiernego wyrobienia otworów należy wymienić cały klocek na
nowy). Naprawić należy także „zadrutowane” cięgno – przedłużyć abstrakt i zamocować jak
12
pozostałe. W miarę możliwości można uzupełnić ukruszenie w uchwycie rejestrowym
Oktawbassu 8’. Tabliczki z opisami głosów oraz tabliczkę firmową trzeba wyczyścić.
W trakturze tonowej zakłada się wymianę wypaczonych abstraktów oraz rekonstrukcję i
wymianę grzebieni. Dla przywrócenia sprawności traktur konieczna jest także wymiana
ramionek kątowych – których naprawa nie jest możliwa – na nowe.
W trakturze manuału konieczna jest także wymiana drutów łączących klawiaturę
z ramionkami kątowymi, a w trakturze pedału trzeba zrekonstruować deskę blokującą abstrakty
w widełkach klawiszy pedałowych.
We wszystkich mechanizmach traktury wskazane jest, aby wymienić wszystkie muterki
skórzane, z których część z biegiem czasu już stwardniała i kruszy się, a część jest mocno
wyrobiona. Tak samo zaleca się wymianę wszystkich uszczelek i podkładek filcowych, z których
większość jest zbyt ugnieciona lub wytarta.
Metalowe elementy włącznika Tutti należy oczyścić.
W klawiaturze manuałowej konieczna jest wymiana garnirunku, aby klawisze nie
„klekotały”, dokładne oczyszczenie sztyftów oraz wymiana nakładek. Klawisze chromatyczne
powinny otrzymać nowe nakładki hebanowe, a trzony przy nakładkach należy na nowo
poczernić. Do pokrycia górnej części klawiszy diatonicznych, ponieważ ani kość słoniowa, ani
celuloid nie są dostępne, należy użyć kości bydlęcej lub tworzywa naturalnego pochodzenia
imitującego kość słoniową, przeznaczonego do stosowania
w klawiaturach. Fronty klawiszy należy oczyścić ze starego celuloidu. Jeżeli pod nim będą ślady
zdobień, należy je odnowić. Ramę klawiatury i listwy maskujące należy wyczyścić.
Klawisze pedałowe należy oczyścić z farby i wyrównać powierzchnie, następnie
zabezpieczyć woskiem. Rama wymaga dokładnego oczyszczenia z farby i zabezpieczenia
woskiem. Sprężyny, jeżeli nie uda się usunąć korozji, należy wymienić na nowe. Sztyfty trzeba
oczyścić i zabezpieczyć przed korozją, a filce dociskające wymienić na nowe. Próg nad
klawiaturą, jeśli tylko konstrukcyjnie to możliwe, należy zrekonstruować i wymienić dla
poprawy pozycji organisty siedzącego przy instrumencie.
Klapa oraz ścianki po bokach klawiatury wymagają oczyszczenia z farby oraz
odnowienia powierzchni.
Stan ławki nie pozwala na jej skuteczną naprawę, zatem powinna być zrekonstruowana.
W celu uniknięcia problemów z przyszłym rozchodzeniem się połączeń i wycierania zaleca się
zmniejszenie kąta rozchylenia nóg i zastosowania twardego drewna.
Piszczałki drewniane wymagają dokładnego wyczyszczenia i sprawdzenia szczelności
szpuntów. W piszczałkach Subbassu 16’ należy wyjąć wałki intonacyjne, oczyścić baczki z kleju
i w razie potrzeby, podczas intonacji osadzić nowe, zgodnie
z zasadami sztuki organmistrzowskiej. W piszczałce „c” należy zrekonstruować oryginalną
dolną labię. We Flecie 4’ należy zrekonstruować piszczałkę cis 1 , która jest obecnie zastąpiona
nieoryginalną o innej menzurze.
Piszczałki cynkowe wymagają naprawy stroików.
Piszczałki prospektowe, ze względu na materiał, z którego są zrobione, nie są estetyczne,
dlatego należałoby je wymienić na cynowe o wysokiej zawartości cyny w stopie. W przypadku
braku takiej możliwości, stare należy oczyścić ze srebrzanki i pokryć srebrzanką możliwie
najlepszej jakości na nowo.
Piszczałki cynowe wymagają wyprostowania ścianek korpusów oraz nóg. Górne części
korpusów zaleca się poscalać, zlutować i zaopatrzyć w nowe, nacinane stroiki. Piszczałki
zgniecione i złamane należy zastąpić nowymi o tej samej menzurze.
13
Przed przystąpieniem do intonacji i strojenia należy wyregulować wstępnie wszystkie
mechanizmy.
Podczas intonacji należy nadać organom brzmienie zgodne ze stylem obowiązującym na
przełomie wieków XIX i XX i nastroić w stroju równomiernie temperowanym. Zaleca się, aby
w miarę możliwości piszczałek uzyskać strój zbliżony do a=440Hz w temperaturze 20°C.
14
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i rozbiórka organów z opisaniem wszystkich
elementów.
2. Usunięcie ze strychu starej dmuchawy wraz ze skrzynką regulacyjną i kanałami.
3. Wyczyszczenie i zabezpieczenie podłogi pod organami i dookoła organów preparatem
Hylotox Q firmy Altax.
4. Wyczyszczenie miechów, zabezpieczenie elementów drewnianych preparatem Hylotox
Q, wymiana wkrętów krzyżykowych na wkręty na śrubokręt płaski, opakowanie płyt
krawężnikowych w papier pakowy.
5. Usunięcie aparatu tremolo i zaślepienie otworów w obudowie miecha. Uszczelnienie
ewentualnych nieszczelności stosownie do miejsc – skórą lub papierem.
6. Wiatrownice:
1. Opisanie i odkręcenie kloców piszczałkowych oraz opisanie
i wymontowanie stożków.
2. Zdjęcie uszczelniaczy z wykładziny PCV i oczyszczenie górnych powierzchni
korytek rejestrowych.
3. Wyczyszczenie sztyftów wełną stalową oraz odkurzenie korytek i wahaczy pod
wiatrownicą.
4. Nasączenie wiatrownic oraz drewnianych części wahaczy preparatem Hylotox Q.
5. Wyłożenie listew spoczynkowych wahaczy nowym filcem
6. W przypadku wykrycia otworów robaczych powodujących nieszczelności lub
zawierających mączkę drzewną – wstrzyknięcie do środka preparatu Paraloid B-
72 (10% roztwór na acetonie)
7. Wyczyszczenie skóry stożków za pomocą średniej miękkości szczoteczki do
zębów, wyczyszczenie drutów mosiężnych wełną stalową gradacji stosownej do
stopnia korozji. Zabezpieczenie drutów i sztyftów preparatem Kontakt 61.
8. Odkurzenie orzeszków i zaopatrzenie w nowe stopki filcowe.
9. Zamontowanie stożków ściśle wg opisu, założenie nowych uszczelek, muterek i
przygotowanych orzeszków.
10. Sprawdzenie i wyrównanie płaszczyzn górnych części korytek.
11. Naklejenie nowych uszczelniaczy ze skóry oraz wycięcie otworów przelotowych
do kloców.
12. Opis, demontaż, odkurzenie i przegląd ławeczek i filarków.
13. Ewentualne sklejenie pękniętych ławeczek, wymiana zbyt luźnych filarków na
nowe.
14. Odkurzenie kloców i sprawdzenie płaszczyzn spodów.
15. Nasączenie kloców, filarków i ławeczek preparatem Hylotox Q
16. W przypadku wykrycia otworów robaczych powodujących nieszczelności lub
zawierających mączkę drzewną – wstrzyknięcie do środka preparatu Paraloid B-
72.
17. Przegląd stanu wkrętów mocujących kloce, czyszczenie.
18. Przykręcenie kloców do wiatrownic i sprawdzenie szczelności.
15
7. Piszczałki drewniane:
1. Odkurzenie piszczałek drewnianych
2. Usunięcie niepożądanych napisów
3. Sprawdzenie szczelności szpuntów i stanu skór uszczelniających
4. Zrekonstruowanie piszczałki we Flecie 4’ i dolnej labii piszczałki Subbassu 16’
5. Wykręcenie śrubek i sklejenie oraz ewentualne uszczelnienie piszczałki Bourdonu
8’ i Subbassu 16’
6. Usunięcie wałków intonacyjnych Subbassu 16’
7. Czyszczenie i ewentualna reperacja baczków Subbassu 16’ oraz przygotowanie
nowych wałków
8. Zabezpieczenie piszczałek preparatem Hylotox Q
8. Piszczałki cynkowe:
1. Odkurzenie i wyczyszczenie piszczałek
2. Wyrównanie wgnieceń
3. Sprawdzenie szczelności lutowań
4. Naprawa stroików
9. Piszczałki prospektowe – dwa warianty:
1. Pomiar i rekonstrukcja piszczałek z wysokoprocentowej blachy cynowej lub:
2. Wyczyszczenie piszczałek ze starej srebrzanki chemiczne lub mechaniczne – w
zależności od podatności na rozpuszczalniki, położenie nowej srebrzanki
10. Piszczałki cynowe:
1. Odkurzenie i wyczyszczenie piszczałek
2. Wyprostowanie i wyrównanie wgnieceń
3. Sprawdzenie szczelności lutowań
4. Wyrównanie, scalenie i zlutowanie górnych części korpusów
5. Nacięcie nowych stroików zwijanych
11. Oczyszczenie kanału powietrznego ze starej farby za pomocą środka do usuwania
starych powłok V33, oczyszczenie wnętrza kanału, uszczelnienie kanału, zabezpieczenie
preparatem Hylotox Q, w przypadku wykrycia otworów robaczych powodujących
nieszczelności lub zawierających mączkę drzewną – wstrzyknięcie do środka preparatu
Paraloid B-72
12. Zawory rejestrowe:
1. Wymontowanie zaworów rejestrowych i starych pulpetów.
2. Oczyszczenie skór zaworów
3. Wyprostowanie i oczyszczenie z rdzy szpilek wełną stalową, ewentualna wymiana
zbyt zniszczonych
4. Konserwacja szpilek preparatem Kontakt 61
5. Zabezpieczenie elementów drewnianych (klapki, orzeszki) preparatem Hylotox Q
6. Założenie nowych stopek filcowych
7. Oczyszczenie kanału poprzecznego i zabezpieczenie preparatem Hylotox Q
8. Wykonanie nowych pulpetów
9. Zamontowanie zaworów rejestrowych wraz z nowymi pulpetami.
13. Traktura rejestrowa:
1. Wymontowanie wałków skrętnych
2. Oczyszczenie otworów w klockach łożyskujących z resztek wytartego kaszmiru i
skontrolowanie wielkości otworów.
3. Wyłożenie otworów nowym kaszmirem lub wymiana klocków –
16
w przypadku zbyt rozbitych otworów.
4. Zrekonstruowanie i wymiana nieoryginalnego ramionka.
5. Oczyszczenie wszystkich elementów drewnianych i nasączenie preparatem
Hylotox Q
6. Oczyszczenie abstraktów (cięgien)
7. Naprawa „zadrutowanego” abstraktu (przedłużenie i wprowadzenie nowego
drutu mosiężnego)
8. Oczyszczenie grzebienia włączającego Tutti
9. Oczyszczenie manubriów, uzupełnienie ukruszonego kołnierzyka
10. Zabezpieczenie abstraktów, grzebienia i manubriów preparatem Hylotox Q
14. Traktura manuału:
1. Oczyszczenie abstraktów
2. Ewentualna wymiana wypaczonych abstraktów
3. Demontaż starych ramionek kątowych i montaż nowych
4. Rekonstrukcja brakujących zębów grzebienia
5. Zabezpieczenie elementów drewnianych preparatem Hylotox Q
15. Traktura pedału:
1. Oczyszczenie abstraktów poziomych i wymiana wypaczonych
2. Demontaż starych ramionek kątowych i montaż nowych
3. Rekonstrukcja grzebienia
4. Oczyszczenie abstraktów pionowych przy ramionkach
5. Oczyszczenie welatury i sprawdzenie sprawności łożyskowania
6. Ewentualna wymiana kaszmiru łożyskującego wałki welatury
7. Oczyszczenie abstraktów pionowych przy klawiaturze
8. Zabezpieczenie wszystkich elementów drewnianych preparatem Hylotox Q
9. Założenie nowych podkładek z filcu na klocki abstraktów przy klawiszach.
10. Rekonstrukcja deski blokującej abstrakty w widełkach klawiszy
16. Oczyszczenie elementów metalowych włącznika Tutti
17. Klawiatura manuałowa:
1. Opisanie i zdjęcie klawiszy z ramy
2. Oczyszczenie ramy i usunięcie starych podkładek filcowych
3. Dokładne oczyszczenie i wygładzenie (wypolerowanie) sztyftów
4. Oczyszczenie klawiszy i usunięcie starych nakładek i garnirunku
5. Założenie nowego garnirunku skórzanego
6. Ocena stanu i odnowienie frontów klawiszy diatonicznych
7. Przyklejenie i dopasowanie nowych nakładek z Elforynu® na klawisze
diatoniczne
8. Rekonstrukcja i przyklejenie nowych nakładek hebanowych na klawisze
chromatyczne
9. Poczernienie trzonów klawiszy chromatycznych przy nakładkach
10. Założenie nowych podkładek filcowych na ramę, założenie klawiszy
i regulacja sztyftów
18. Klawiatura pedałowa:
1. Opisanie klawiszy, wyjęcie sprężyn, rozebranie klawiatury i usunięcie starych
podkładek filcowych
2. Oczyszczenie ramy i klawiszy ze starej farby za pomocą środka
do usuwania starych powłok V33
17
3. Wyrównanie powierzchni nakładek dębowych na klawiszach
4. Nasączenie klawiszy i ramy preparatem Hylotox Q
5. Wyczyszczenie sprężyn i sztyftów z rdzy oraz zabezpieczenie preparatem
Kontakt 61 lub wymiana na nowe w przypadku zbyt głębokiej korozji
6. Nałożenie na drewniane powierzchnie wosku bezbarwnego w paście Colorit.
7. Uzupełnienie garnirunku klawiszy
8. Założenie nowych podkładek filcowych i skórzanych
9. Założenie klawiszy oraz sprężyn i skręcenie klawiatury
19. Rekonstrukcja progu nad klawiaturą pedałową i zabezpieczenie preparatem Hylotox Q
20. Oczyszczenie tabliczek z opisami głosów oraz firmowej oraz zaślepienie otworu po
włączniku tremolo i ujednolicenie powierzchni.
21. Oczyszczenie ścianek po bokach klawiatury oraz klapy stanowiącej pulpit środkiem do
usuwania starych powłok V33, nasączenie preparatem Hylotox Q oraz pokrycie
woskiem bezbarwnym w paście Colorit.
22. Rekonstrukcja ławki organowej z drewna dębowego ze zmniejszeniem kąta rozchylenia
nóg.
23. Montaż organów:
1. Założenie kanałów i wiatrownic podczas montażu szafy organowej
2. Wykonanie nowej skrzynki regulacyjnej oraz kanałów łączących dmuchawę i
skrzynkę z miechem
3. Zainstalowanie nowej dmuchawy wewnątrz organów oraz skrzynki regulacyjnej
przy miechu
4. Zlecenie podłączenia dmuchawy przez elektryka
5. Zainstalowanie klawiatur i elementów stołu gry
6. Zainstalowanie elementów traktur wewnątrz organów przy użyciu nowych
muterek skórzanych
7. Połączenie klawiatury pedałowej z abstraktami, regulacja i zainstalowanie
zrekonstruowanej deski blokującej
8. Połączenie klawiatury manuałowej z trakturą za pomocą nowych drutów
gwintowanych i muterek skórzanych
9. Wykonanie wstępnej regulacji traktur i mechanizmów
10. Wyklejenie grzebieni piszczałek prospektowych filcem
11. Montaż i intonacja oraz strojenie piszczałek
12. Regulacja traktur (końcowa)
18
DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA
Stół gry Prospekt
Inskrypcja wewnątrz organów
19
Piszczałki prospektowe Piszczałki
Nieoryginalna piszczałka Fletu 4’ Piszczałka
Bourdonu 8’ skręcona wkrętami
Piszczałki
Piszczałki
20
Skorodowane druty i ramionka kątowe
Klawiatura pedałowa – ślady kołatka
Klawiatura manuału
21
Rozdarty pulpet Złamana listwa przy abstraktach
